(Αθήνα) – Χιλιάδες αιτούντες άσυλο, εργαζόμενοι σε οργανισμούς ανθρωπιστικής βοήθειας, Έλληνες εργαζόμενοι και εργαζόμενοι στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών και στην Ευρωπαϊκή Ένωση ενδέχεται να διατρέχουν κίνδυνο δηλητηρίασης από μόλυβδο σε νέο καταυλισμό μεταναστών, που οι ελληνικές αρχές έχουν κατασκευάσει σε ένα παλαιό πεδίο βολής του στρατού στη Λέσβο, ανακοίνωσε σήμερα η Human Rights Watch.
Τα πεδία βολής συχνά είναι μολυσμένα από τον μόλυβδο των πυρομαχικών. Παρόλα αυτά, οι αρχές δεν προέβησαν στη διεξαγωγή ολοκληρωμένων ελέγχων μολύβδου ή στην αποκατάσταση του εδάφους προτού μεταφέρουν μετανάστες στη δομή τον Σεπτέμβριο του 2020. Στοιχεία που συλλέχθησαν από μετανάστες οι οποίοι μεταφέρθηκαν στη δομή έδειξαν ότι οι αρχές απέτυχαν επίσης να καθαρίσουν όλα τα μη εκραγέντα βλήματα πυρομαχικών και τις αχρησιμοποίητες σφαίρες μικρών όπλων, των οποίων η μετακίνηση ή ο χειρισμός θα μπορούσε να οδηγήσει σε τραυματισμό ή θάνατο.
«Η εγκατάσταση χιλιάδων ενηλίκων και παιδιών μεταναστών, μαζί με εργαζόμενους σε οργανισμούς ανθρωπιστικής βοήθειας, σε ένα πρώην πεδίο βολής χωρίς να λαμβάνονται τα απαραίτητα μέτρα ώστε να διασφαλιστεί ότι δεν θα εκτεθούν σε τοξικό μόλυβδο είναι απαράδεκτη», δήλωσε η Belkis Wille, ανώτερη ερευνήτρια σε θέματα κρίσης και συγκρούσεων της Human Rights Watch. «Oι ελληνικές αρχές θα πρέπει να πραγματοποιήσουν άμεσα ενδελεχή επιτόπια αξιολόγηση των επιπέδων μολύβδου στο έδαφος και να δημοσιεύσουν τα αποτελέσματα».
Τον Νοέμβριο και στις αρχές Δεκεμβρίου η Human Rights Watch πήρε συνέντευξη από τέσσερις ανθρώπους που διαμένουν στη δομή, δύο εργαζόμενους σε οργανισμούς ανθρωπιστικής βοήθειας, μία Ελληνίδα υπάλληλο του Υπουργείου Μετανάστευσης εργαζόμενη στη δομή και τέσσερις ειδικούς σε θέματα υγείας και περιβάλλοντος και έκανε μια ανασκόπηση της ακαδημαϊκής έρευνας σχετικά με τον κίνδυνο μόλυνσης του εδάφους από μόλυβδο σε πεδία βολής και της ιατρικής έρευνας σχετικά με τους κινδύνους δηλητηρίασης από μόλυβδο για την υγεία. Η Human Rights Watch δεν είχε πρόσβαση για να προβεί σε επιτόπια έρευνα, αλλά ανέλυσε φωτογραφίες και βιντεοσκοπημένο υλικό της τοποθεσίας καθώς και εικόνες δορυφόρου για να επιβεβαιώσει τη θέση του πεδίου βολής.
Το Yπουργείο Mετανάστευσης και Ασύλου ξεκίνησε στα τέλη Νοεμβρίου εκτεταμένες κατασκευαστικές εργασίες στον χώρο, που ονομάζεται Μαυροβούνι, οι οποίες θα μπορούσαν να αναμοχλεύσουν τυχόν μολυσμένο από μόλυβδο έδαφος, επιτείνοντας την έκθεση σε αυτό διαμενόντων και εργαζομένων. Οι εργασίες για τη βελτίωση της πρόσβασης σε ηλεκτρική ενέργεια και νερό και τη μείωση του κινδύνου πλημμύρας ξεκίνησαν, παρά τις προειδοποιήσεις της Human Rights Watch σχετικά με το ενδεχόμενο αυξημένου κινδύνου δηλητηρίασης από μόλυβδο.
Στις αρχές Σεπτεμβρίου ξέσπασαν μεγάλες πυρκαγιές μέσα στον καταυλισμό της Μόριας, στο Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης της Λέσβου, το οποίο στέγαζε 12.767 μετανάστες, κυρίως γυναίκες και παιδιά. Μέσα σε λίγες ημέρες οι αρχές έστησαν τη δομή στο Μαυροβούνι (γνωστό και ως νέο Καρά Τεπέ) ως προσωρινό καταυλισμό και ανακοίνωσαν ότι θα ξεκινήσουν την κατασκευή ενός νέου μόνιμου καταυλισμού που θα είναι έτοιμος για χρήση τον Ιούνιο του 2021. Σύμφωνα με τα ΜΜΕ, ο Υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου Νότης Μηταράκης, πρόσφατα ανέφερε ότι ο νέος καταυλισμός θα είναι έτοιμος το φθινόπωρο του 2021. Αυτή τη στιγμή 7.517 άτομα, κυρίως από το Αφγανιστάν και τη Συρία, διαμένουν στο Μαυροβούνι, το οποίο ξεκίνησε να λειτουργεί ως στρατιωτικό πεδίο βολών το 1926 και ήταν σε χρήση μέχρι την κατασκευή του καταυλισμού τον Σεπτέμβριο, ανέφερε ο κ. Μηταράκης.
Απαντώντας σε επιστολές της Human Rights Watch, ο Υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου, Νότης Μηταράκης, δήλωσε σε επιστολή του στις 19 Νοεμβρίου ότι ο καταυλισμός δεν είχε «καμία μόλυνση από μόλυβδο» αλλά δεν παρείχε τα αποδεικτικά στοιχεία στα οποία βάσισε τη δήλωσή του. Ανέφερε ότι η κυβέρνηση έχει συμφωνήσει να διενεργήσει ελέγχους του εδάφους με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή εντός ενός μηνός, αλλά δεν έχει αποκαλύψει τη φύση των ελέγχων, τις περιοχές που θα ελεγχθούν ή τη μεθοδολογία. Ένας εκπρόσωπος του ελληνικού στρατού κάλεσε τη Human Rights Watch την 1η Δεκεμβρίου, δηλώνοντας την πρόθεσή του να απαντήσει σε επιστολή που έλαβε στις 4 Νοεμβρίου από την Human Rights Watch, εγείροντας ανησυχίες επείγοντος χαρακτήρα. Ωστόσο, δεν έχει ληφθεί καμία απάντηση. Στις 6 Δεκεμβρίου ο Γενικός Γραμματέας Υποδοχής Αιτούντων Άσυλο Μάνος Λογοθέτης τηλεφώνησε στην Human Rights Watch προκειμένου να αμφισβητήσει τον κίνδυνο μόλυνσης από μόλυβδο στον καταυλισμό. Επιβεβαίωσε ότι δεν είχαν διενεργηθεί έλεγχοι του εδάφους πριν την μεταφορά ανθρώπων στον καταυλισμό αλλά είπε ότι οι αρχές αναμένουν τα αποτελέσματα των ελέγχων του εδάφους που πραγματοποιήθηκαν πρόσφατα σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ)
«Κανείς δεν εμφανίζεται έτσι απλά χωρίς κανένα σχέδιο», δήλωσε ο Dr. Gordon Binkhorst, αντιπρόεδρος των παγκόσμιων προγραμμάτων της Pure Earth, στη Human Rights Watch. «Το να μοιράζεσαι εκ των προτέρων ένα καλά τεκμηριωμένο σχέδιο εργασίας είναι καίριας σημασίας για τη διαφάνεια και τη διασφάλιση της εμπιστοσύνης στα πορίσματα.» Οι ελληνικές αρχές θα πρέπει να επιτρέψουν σε ανεξάρτητους εμπειρογνώμονες να σχολιάζουν σχέδια ερευνητικής εργασίας, να ελέγχουν τη διαδικασία ελέγχου του εδάφους και να συλλέγουν χωριστά δείγματα για ανεξάρτητες δοκιμές.
«Οι αρχές οφείλουν να γνωστοποιήσουν την τεκμηρίωση της ολοκληρωθείσας εργασίας, καθώς και ένα ενδελεχές σχέδιο εργασίας για τη διερεύνηση του χώρου με βάση το ιστορικό της θέσης, τους παράγοντες μόλυνσης που εγείρουν ανησυχίες, ένα θεωρητικό μοντέλο του χώρου σχετικά με το πώς οι εν λόγω μολυσματικοί παράγοντες απελευθερώνονται και μεταφέρονται στο περιβάλλον και ένα ολοκληρωμένο σχέδιο ελέγχων προκειμένου να αξιολογηθεί ο βαθμός και η έκταση της μόλυνσης του περιβάλλοντος καθώς και οι πιθανές οδοί έκθεσης» είπε ο Dr. Binkhorst.»
Είναι ευρέως γνωστό ότι τα πεδία βολής είναι χώροι μολυσμένοι με μόλυβδο από σφαίρες, σκάγια και περιβλήματα που περιέχουν μόλυβδο και καταλήγουν στο έδαφος. Ο μόλυβδος από υπολείμματα σφαιρών μέσα στο έδαφος μπορεί εύκολα να μεταφερθεί μέσω αέρος, ιδίως υπό συνθήκες ξηρασίας και υψηλών ανέμων, που είναι συχνά φαινόμενα στη Λέσβο. Ο μόλυβδος συγκαταλέγεται στα βαρέα μέταλλα τα οποία είναι εξαιρετικά τοξικά για τον άνθρωπο κατά την κατάποση ή την εισπνοή, ιδίως από παιδιά και κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Διασπάται εξαιρετικά αργά κι έτσι οι χώροι μπορούν να παραμένουν επικίνδυνοι επί δεκαετίες.
Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει γνωστό ασφαλές επίπεδο έκθεσης σε μόλυβδο. Τα αυξημένα επίπεδα μπορούν να βλάψουν τις νευρολογικές, βιολογικές και γνωστικές λειτουργίες του σώματος οδηγώντας σε μαθησιακά εμπόδια ή αναπηρίες, προβλήματα συμπεριφοράς, μειωμένη ανάπτυξη, αναιμία, βλάβη σε εγκέφαλο, ήπαρ, νεφρό, νεύρα και στομάχι, κώμα και σπασμούς, ακόμα και θάνατο. Ο μόλυβδος αυξάνει επίσης τον κίνδυνο αποβολής εμβρύου και μπορεί να μεταδοθεί μέσω τόσο του πλακούντα όσο και του μητρικού γάλακτος.
Τα μικρά παιδιά και οι γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο. Σύμφωνα με τις ελληνικές αρχές, στις 19 Νοεμβρίου 2.552 από τα 7.517 άτομα στον καταυλισμό ήταν παιδιά, 997 από αυτά κάτω των 5 ετών, και 1.668 ήταν γυναίκες, 118 από τις οποίες βρίσκονται στον πέμπτο ή επόμενο μήνα εγκυμοσύνης.
Οι κάτοικοι της δομής μοιράστηκαν 17 φωτογραφίες αντικειμένων που είπαν ότι είχαν βρεθεί στο έδαφος γύρω από τα αντίσκηνά τους, συμπεριλαμβανομένων ενός άθικτου βλήματος 60 mm και ουραίου πτερυγίου άλλου βλήματος όλμου 60 mm, περιβλημάτων φυσιγγίων για σφαίρες τουφεκιών, χρησιμοποιημένων φυσιγγίων καραμπίνας 12 gauge και αχρησιμοποίητων πυρομαχικών πιστολιών, τουφεκιών, πολυβόλων και καραμπίνας. Τα άθικτα πυρομαχικά, όπως βλήματα όλμων 60 mm και πυρομαχικά μικρών όπλων, συνιστούν άμεσο κίνδυνο έκρηξης και πρέπει να απομακρυνθούν επειγόντως από την περιοχή.
«Προσπαθούμε να αποτρέπουμε τα παιδιά μας από το να πηγαίνουν στον λόφο επειδή γνωρίζουμε ότι μπορεί να υπάρχουν σφαίρες και άλλα πράγματα που ο στρατός δεν καθάρισε και τα οποία θα μπορούσαν να είναι επικίνδυνα», ανέφερε ένας κάτοικος του καταυλισμού. Τα πυρομαχικά που περιέχουν μόλυβδο μπορεί να είναι εξαιρετικά επικίνδυνα σε περίπτωση κατάποσης από παιδιά ή μόλυνσης του εδάφους, ανέφερε ένας ιατρικός εμπειρογνώμονας στη Human Rights Watch.
Οι αρχές θα πρέπει να διενεργήσουν διεξοδική και διαφανή αξιολόγηση των επιπέδων μολύβδου στο έδαφος και στο χώμα, καθώς και σε άλλες πιθανές οδούς έκθεσης, και να δημοσιοποιήσουν τα αποτελέσματα. Κάθε εργασία που μπορεί να αυξήσει την έκθεση θα πρέπει να διακόπτεται μέχρι να ολοκληρωθεί ο έλεγχος του εδάφους ή μέχρι να απομακρυνθούν οι άνθρωποι από τον καταυλισμό και να στεγαστούν σε κατάλληλες δομές, είπε η Human Rights Watch. Εάν υπάρχει μόλυβδος στο έδαφος, οι αρχές οφείλουν να παρέχουν δωρεάν εξετάσεις αίματος και θεραπεία για τους διαμένοντες στους καταυλισμούς, τους εργαζόμενους σε οργανισμούς ανθρωπιστικής βοήθειας, την αστυνομία και όσους άλλους ενδέχεται να έχουν εκτεθεί, με προτεραιότητα σε μικρά παιδιά και γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία, να μεταφέρουν σε ασφαλή τοποθεσία όσους διαμένοντες έχουν εκτεθεί και να αποκαταστήσουν τις μολυσμένες περιοχές.
«Η ελληνική κυβέρνηση μπορεί να θέτει σε κίνδυνο οικογένειες με μικρά παιδιά, εργαζόμενους σε οργανισμούς ανθρωπιστικής βοήθειας και δικούς της υπαλλήλους, καθώς είναι αποφασισμένη να κρατήσει τους αιτούντες άσυλο στο νησί», δήλωσε η Wille. «Εάν η κυβέρνηση προσπαθεί να αναγκάσει τους αιτούντες άσυλο να ζήσουν στη Λέσβο στη συγκεκριμένη τοποθεσία, αυτός είναι ένας ακόμα λόγος να μεταφέρουν ανθρώπους στην ηπειρωτική χώρα».
Αντίσκηνα σε πεδίο βολής
Η θέση Μαυροβούνι βρίσκεται σε ένα μεγάλο οικόπεδο που ανήκει στις ένοπλες δυνάμεις, μέρος του οποίου χρησιμοποιείται ως στρατιωτικό πεδίο βολής από το 1926. Το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου είπε ότι κάλυψε την τοποθεσία με «νέες στρώσεις χώματος» προτού ανοίξει ο καταυλισμός.
Η Human Rights Watch εξέτασε δορυφορικές εικόνες από πριν και μετά την έναρξη της κατασκευής του καταυλισμού στις 11 Σεπτεμβρίου του 2020. Στις εικόνες από πριν διακρίνεται ένα πεδίο βολής σε μέρος της τοποθεσίας δίπλα στον Λόφο Μαυροβούνι. Μέχρι τις 28 Σεπτεμβρίου πάνω από 200 αντίσκηνα είχαν στηθεί απευθείας στο πρώην πεδίο βολής, καθώς και περισσότερα αντίσκηνα σε παρακείμενες περιοχές.
Σε δορυφορικές εικόνες από τον Ιούνιο, πριν την καταστροφή του καταυλισμού στη Μόρια, φαίνεται ότι έχει καθαριστεί μέρος της βλάστησης σε μια ορθογώνια λωρίδα που περιλαμβάνει το πεδίο βολής, καθώς και σε ένα μικρό τμήμα στη βάση του Λόφου Μαυροβούνι. Από τις εικόνες είναι αδύνατο να προσδιοριστεί σε τι βάθος έχει αφαιρεθεί το χώμα και κατά πόσον η αποκατάσταση του επιβαρυμένου με μόλυβδο εδάφους ολοκληρώθηκε σύμφωνα με τα ισχύοντα πρότυπα και οδηγίες ή εάν ήταν απλώς μια επιφανειακή απόξεση εδάφους σε μικρό βάθος.
Η Human Rights Watch δεν ήταν σε θέση να προσδιορίσει ποιες δραστηριότητες απομάκρυνσης χώματος πραγματοποιήθηκαν μεταξύ Ιουνίου και Σεπτεμβρίου, όταν άνοιξε ο καταυλισμός, ή ποιες άλλες δραστηριότητες για την απορρύπανση του εδάφους ή πού απορρίφθηκε το χώμα που αφαιρέθηκε. Δεδομένης της ταχύτητας της κατασκευής του καταυλισμού, είναι μάλλον απίθανο οι αρχές να είχαν προβεί σε αποκατάσταση του επιβαρυμένου από τον μόλυβδο εδάφους προτού στήσει τα αντίσκηνα. Οι ελληνικές αρχές έχουν δηλώσει ότι τοποθετήθηκε νέο χώμα πριν από την κατασκευή του καταυλισμού, χωρίς να αναφερθεί σε ποια τοποθεσία ακριβώς.
Η ανάλυση δορυφορικών εικόνων, σε συνδυασμό με μια ανασκόπηση φωτογραφιών και βίντεο του πεδίου βολής που δημοσιεύτηκαν στο διαδίκτυο την άνοιξη, δείχνει ότι οι βολές των ενόπλων δυνάμεων είχαν κατεύθυνση από τα νοτιοδυτικά προς τους στόχους στα βορειοανατολικά, στους πρόποδες του Λόφου Μαυροβούνι. Αυτό σημαίνει ότι το έδαφος στην πλαγιά του λόφου μπορεί επίσης να έχει μολυνθεί από μόλυβδο.
Στις εικόνες που καταγράφηκαν μεταξύ 14 και 16 Σεπτεμβρίου διακρίνονται τουλάχιστον 300 αντίσκηνα νότια του λόφου χωρίς να υπάρχουν ενδείξεις προηγούμενων εργασιών καθαρισμού του εδάφους, ενώ άλλα τουλάχιστον 170 αντίσκηνα προστέθηκαν τις επόμενες ημέρες. Εικόνες από τα τέλη Νοεμβρίου δείχνουν περαιτέρω προετοιμασία εδάφους νοτιοανατολικά του λόφου και κατασκευή τεσσάρων μεγάλων δομών.
Ειδικοί σε θέματα υγείας και περιβάλλοντος που ερωτήθηκαν ανέφεραν ότι ήταν επικίνδυνο να διεξαχθούν περαιτέρω εργασίες στον καταυλισμό χωρίς πρώτα να ληφθούν και να εξεταστούν δείγματα εδάφους. «Με τη διατάραξη της περιοχής αυτής θα ανακινηθεί ο μόλυβδος και θα αυξηθούν οι πιθανότητες διασποράς του από τις περιοδικές βροχοπτώσεις, τις πλημμύρες και τη διάβρωση του ανέμου», δήλωσε ο Jack Caravanos, καθηγητής της παγκόσμιας περιβαλλοντικής υγείας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Ο δρ Caravanos έχει επισκεφθεί και αξιολογήσει δεκάδες θέσεις μολυσμένες από μόλυβδο σε ολόκληρο τον κόσμο και εξέφρασε την ανησυχία του για τον τρόπο με τον οποίο επιλέχθηκε αυτός ο χώρος χωρίς κατάλληλη περιβαλλοντική έρευνα.
Υπάλληλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ο οποίος ασχολείται με τη μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα δήλωσε ότι το Υπουργείο Άμυνας ισχυρίστηκε ότι «δεν παρατηρήθηκαν θραύσματα μολύβδου στο έδαφος» κατά τη διάρκεια της κατασκευής ή άλλων εργασιών. Επειδή η σκόνη μολύβδου συνήθως δεν είναι ορατή, ο ισχυρισμός αυτός εγείρει ανησυχίες σχετικά με τη σοβαρότητα της αξιολόγησης της ελληνικής κυβέρνησης.
Πηγή από χώρο κοντά στην αστυνομία ανέφερε ότι η κυβέρνηση είχε εξετάσει το ενδεχόμενο μετατροπής του πεδίου βολής σε καταυλισμό ήδη από το 2015. Εκείνη την εποχή οι αρχές απέρριψαν την πρόταση για αρκετούς λόγους, ανέφερε η πηγή, μεταξύ άλλων, επειδή υπήρξε στο παρελθόν πεδίο βολής. Δεν είναι σαφές γιατί η κυβέρνηση αγνόησε αυτές τις ανησυχίες το 2020. Υπάλληλος του Υπουργείου Μετανάστευσης, η οποία εργάζεται στον καταυλισμό και μίλησε υπό την προϋπόθεση διατήρησης της ανωνυμίας της, ανέφερε ότι τον Σεπτέμβριο, πριν από την επιλογή του Μαυροβουνίου, η κυβέρνηση συναντήθηκε με λίγες μόνο από τις μεγαλύτερες μη κυβερνητικές οργανώσεις και συζήτησε τουλάχιστον δυο ή τρεις εναλλακτικές τοποθεσίες.
Μόλυνση με μόλυβδο
Στην επιστολή του προς τη Human Rights Watch ο υπουργός Μηταράκης ανέφερε ότι το πεδίο βολής είχε χρησιμοποιηθεί μόνο για «μικρά όπλα (ευθείας τροχιάς), συνήθως μόνο σφαίρες, και όχι για άλλους τύπους πυρομαχικών». Αυτά τα πυρομαχικά, ανέφερε, «σύμφωνα με τον ελληνικό στρατό, δεν περιέχουν μόλυβδο». Πρόσθεσε ότι ο στρατός είχε ερευνήσει τον καταυλισμό για πυρομαχικά πριν την έναρξη λειτουργίας του και ξανά 20 ημέρες αργότερα, και «δεν ανέφερε ευρήματα».
Σε αντίθεση με αυτούς τους ισχυρισμούς, οι σφαίρες που χρησιμοποιούνται για τουφέκια, πιστόλια και αυτόματα όπλα, καθώς και τα σκάγια που χρησιμοποιούνται σε καραμπίνες συνήθως περιέχουν μόλυβδο, ο οποίος χρησιμοποιείται σε σφαίρες για την πυκνότητα και τη διεισδυτική του ικανότητα. Η έρευνα σε πεδία βολής έχει διαπιστώσει ότι η σκόνη μολύβδου που διασπείρεται κατά τον πυροβολισμό έχει ως αποτέλεσμα τη μόλυνση του εδάφους. Η έρευνα έδειξε ότι αυξημένα επίπεδα μολύβδου στο αίμα απαντώνται συχνά στους χρήστες πεδίων βολής, ακόμη και μεταξύ εκείνων που τα χρησιμοποιούν για περιορισμένο χρονικό διάστημα για σκοπούς αναψυχής.
Η μεγάλη ποσότητα περιβλημάτων και φυσιγγίων μικρών όπλων που βρέθηκαν στον καταυλισμό υποδεικνύει εξίσου μεγάλο αριθμό σφαιρών και σκαγιών που μπορεί να είναι θαμμένα κάτω από το έδαφος όπου προσγειώθηκαν. Ενδέχεται να έχουν επηρεαστεί και άλλες περιοχές κοντά στο πεδίο βολής, μεταξύ άλλων από τη μεταφορά χώματος που συνδέεται με την κατασκευή του καταυλισμού ή τις εργασίες καθαρισμού των εδαφών και πυρομαχικών στο πεδίο βολής κατά το παρελθόν. Συνεπώς, είναι πιθανό οποιαδήποτε ρύπανση του εδάφους να υπερβαίνει τα όρια του πεδίου βολής. Οι ελληνικές αρχές δεν παρείχαν τεκμηρίωση για τον ισχυρισμό τους ότι όλα τα πυρομαχικά που χρησιμοποιήθηκαν στο πεδίο βολής ήταν απαλλαγμένα από μόλυβδο. Αυτό είναι εξαιρετικά αμφίβολο, δεδομένου ότι οι σφαίρες χωρίς μόλυβδο είναι δαπανηρές και πολύ σπάνιες, ιδίως πριν από τη δεκαετία του 1980. Ορισμένες σφαίρες φέρουν εξωτερικό περίβλημα από κράμα μετάλλων που δίνει την εντύπωση ότι δεν περιέχει μόλυβδο, αλλά το περίβλημα αποσυντίθεται σχετικά γρήγορα όταν η σφαίρα εισέλθει στο έδαφος και εκτίθεται ο πυρήνας μολύβδου. Επιπλέον, τα φωτογραφικά τεκμήρια που παρείχαν διαμένοντες στον καταυλισμό δεν φαίνεται να επιβεβαιώνουν αυτόν τον ισχυρισμό.
Οι διαμένοντες στον καταυλισμό μοιράστηκαν με τη Human Rights Watch πέντε φωτογραφίες, μία με ημερομηνία 20 Σεπτεμβρίου, και δύο βίντεο του Τάγματος Εκκαθάρισης Ναρκοπεδίων του Ελληνικού Στρατού, το οποίο πραγματοποιεί εργασίες εκκαθάρισης χωρίς προστατευτικό εξοπλισμό και χωρίς να τηρεί αποστάσεις μεταξύ του συνεργείου και των διαμενόντων στον καταυλισμό, οι οποίες απαιτούνται για ασφαλείς δραστηριότητες εκκαθάρισης πυρομαχικών.
Η υπάλληλος του υπουργείου μετανάστευσης, που εργάζεται στον καταυλισμό και μίλησε με την προϋπόθεση να διατηρήσει την ανωνυμία της, ανέφερε ότι θυμάται τις επιχειρήσεις εκκαθάρισης που έλαβαν χώρα εκείνη την περίοδο περίπου: «Υπήρχαν κάποιοι στρατιώτες, εξοπλισμένοι με ανιχνευτή μετάλλων, οι οποίοι περπατούσαν ανάμεσά μας. Ήρθαν τόσο κοντά που έπρεπε να σηκώσουμε τα πόδια μας από το έδαφος ώστε να μπορούν να ελέγξουν ακριβώς κάτω από εμάς». Το σωματείο δημοσίων υπαλλήλων υπέβαλε επίσημη καταγγελία σχετικά με τις γενικές συνθήκες εργασίας στον καταυλισμό, συμπεριλαμβανομένων των ανησυχιών τους όσον αφορά τις εν λόγω δραστηριότητες εκκαθάρισης.
Εκτός από τους διαμένοντες στον καταυλισμό, οποιοσδήποτε εργάζεται εντός του καταυλισμού θα μπορούσε επίσης να αντιμετωπίσει πιθανή έκθεση σε μόλυβδο λόγω του χρόνου παραμονής στον καταυλισμό, εάν το έδαφος είναι μολυσμένο. Διαμένοντες, εργαζόμενοι σε οργανισμούς ανθρωπιστικής βοήθειας και η υπάλληλος του Υπουργείου Μετανάστευσης ανέφεραν ότι σε αυτούς περιλαμβάνονται το προσωπικό της Ελληνικής Αστυνομίας, του Ελληνικού Στρατού, του Δήμου, της Υπηρεσίας Πρώτης Υποδοχής, της Υπηρεσίας Ασύλου, της Εθνικής Οργάνωσης Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ), της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Υποστήριξης για το Άσυλο (EASO), της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής (Frontex), της Europol, του ΔΟΜ, της UNICEF, του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, του Ερυθρού Σταυρού και τουλάχιστον οκτώ άλλων ιατρικών ομάδων και ομάδων βοήθειας.
Οι κίνδυνοι δηλητηρίασης από μόλυβδο για ομάδες κινδύνου
Τα συμπτώματα δηλητηρίασης από μόλυβδο συχνά δεν διαγιγνώσκονται ως τέτοια, αλλά οι αρνητικές επιπτώσεις της στην υγεία μπορεί να είναι μη αναστρέψιμες. Η σοβαρότητα των συμπτωμάτων αυξάνεται με την παρατεταμένη έκθεση. Σε παγκόσμιο επίπεδο η έκθεση σε μόλυβδο εκτιμάται ότι ευθύνεται για έως και ένα εκατομμύριο θανάτους ετησίως, με τη μεγαλύτερη επιβάρυνση στις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Οι φτωχοί και οι μειονεκτούντες πληθυσμοί είναι πιο ευάλωτοι διότι ο υποσιτισμός αυξάνει την ποσότητα του προσλαμβανόμενου μολύβδου που απορροφά ο οργανισμός.
Τα παιδιά διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο διότι απορροφούν τέσσερις έως πέντε φορές περισσότερο μόλυβδο από τους ενήλικες, ενώ ο εγκέφαλος και το σώμα τους είναι ακόμα σε ανάπτυξη. Επιπλέον, τα μικρά παιδιά συχνά βάζουν τα χέρια τους στο στόμα ή παίζουν στο έδαφος, γεγονός που αυξάνει την πιθανότητα κατάποσης ή εισπνοής μολύβδου στη σκόνη και το χώμα. Η έκθεση κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί να οδηγήσει σε θνησιγένεια, αποβολή και χαμηλό βάρος νεογνού και μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την ανάπτυξη του εμβρυακού εγκεφάλου. Τουλάχιστον 118 έγκυοι γυναίκες και 2.552 παιδιά βρίσκονται στον χώρο, σύμφωνα με κυβερνητικά στοιχεία.
Ο Μοχάμεντ Χαφίντα, που διαμένει στον καταυλισμό με τρία μικρά παιδιά και η σύζυγος του οποίου είναι έγκυος, είπε ότι όταν πρωτοήρθαν στον καταυλισμό υπήρχε πολλή σκόνη. «Όταν τα αυτοκίνητα περνούσαν δίπλα από τις σκηνές υπήρχε σκόνη παντού», ανέφερε. «Ξεπλύθηκε μόνο όταν ξεκίνησε η βροχή μετά από δύο εβδομάδες. Αλλά ο καταυλισμός βρίσκεται πάνω σε λόφο και έτσι, όταν έβρεξε για αρκετές ώρες, πολλά από τα αντίσκηνα κατέρρευσαν. Αυτός δεν είναι καταυλισμός, είναι κόλαση».
Οι άνθρωποι που ζουν στον καταυλισμό είπαν ότι τις πρώτες εβδομάδες κοιμούνταν πάνω σε κουβέρτες και στρώματα απευθείας στο χώμα αλλά πρόσφατα οι εργαζόμενοι στον τομέα της βοήθειας πρόσθεσαν δάπεδο στα αντίσκηνα. Ακόμη και με την αύξηση των βροχοπτώσεων, οι διαμένοντες ανέφεραν ότι η σκόνη εξακολουθούσε να εισέρχεται στα αντίσκηνα, ακόμα και στους χώρους μαγειρικής. Οι διαμένοντες στη δομή ανέφεραν ότι πρέπει να καθαρίζουν τη σκόνη από τα αντίσκηνά τους πολλές φορές την ημέρα επειδή διέρχονται αυτοκίνητα στους παρακείμενους χαλικοστρωμένους δρόμους. Τα παιδιά παίζουν συχνά στη γεμάτη σκόνη περιοχή δίπλα στους δρόμους. Ένας ειδικός σε θέματα υγείας είπε ότι τα μικρά παιδιά στον καταυλισμό διατρέχουν πολύ σοβαρό κίνδυνο για όσο διάστημα εκτίθενται σε σκόνη που ενδέχεται να είναι μολυσμένη.
Οι αρχές του καταυλισμού δεν ενημέρωσαν τους διαμένοντες ότι θα μπορούσε να υπάρξει κίνδυνος έκθεσης σε μόλυβδο στον χώρο. Ειδικοί σε θέματα υγείας και περιβάλλοντος ανέφεραν ότι, δεδομένων των γνωστών κινδύνων έκθεσης στον μόλυβδο στα πεδία βολών, θα έπρεπε να έχουν διενεργηθεί εκτενείς έλεγχοι στο έδαφος πριν ακόμη εξεταστεί ως πιθανή τοποθεσία για τον καταυλισμό. Προειδοποίησαν για συγκεκριμένους κινδύνους δηλητηρίασης από μόλυβδο για μικρά παιδιά, τα οποία διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο. «Η αποκατάσταση μπορεί να είναι πολύ δύσκολη», δήλωσε ο Caravanos, καθηγητής της NYU για την παγκόσμια περιβαλλοντική υγεία. «Δεν μπορώ να φανταστώ ότι θα μπορούσε να υπάρχει ασφάλεια χωρίς να απομακρυνθούν όλοι από τον χώρο εάν βρεθεί μόλυβδος στο έδαφος».
Στις 17 Νοεμβρίου η Human Rights Watch ειδοποιήθηκε σχετικά με εκτεταμένες προγραμματισμένες κατασκευαστικές εργασίες, τις οποίες επιβεβαίωσε το Υπουργείο Ασύλου και Μετανάστευσης με επιστολή του στις 19 Νοεμβρίου. Στις 26 Νοεμβρίου η Human Rights Watch έστειλε επιστολή με λεπτομερή πορίσματα στα ελληνικά Υπουργεία Ασύλου και Μετανάστευσης και Άμυνας, την οποία επίσης κοινοποίησε σε υπαλλήλους και εκπροσώπους της UNHCR, στην Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες και στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, αναφέροντας ότι οι ενέργειες αυτές ενέχουν τον κίνδυνο περαιτέρω έκθεσης των κατοίκων και των εργαζομένων στον κατασκευαστικό τομέα σε οποιαδήποτε δυνητικά μολυσμένη από μόλυβδο σκόνη και χώμα. Παρά τις προειδοποιήσεις αυτές, στις 30 Νοεμβρίου οι διαμένοντες στον καταυλισμό ενημέρωσαν τους ερευνητές ότι μεγάλα κατασκευαστικά έργα ήταν σε εξέλιξη, μεταξύ άλλων και στην κορυφή του Λόφου Μαυροβούνι.
Οι αρχές όφειλαν να γνωρίζουν την ποσότητα σκόνης που εκλύεται από τις κατασκευαστικές εργασίες στον χώρο. Κατά τη διάρκεια των κατασκευαστικών έργων στον καταυλισμό τον Σεπτέμβριο, ανέφερε η υπάλληλος του Υπουργείου Μετανάστευσης, οι εργαζόμενοι μετακίνησαν μεγάλες ποσότητες εδαφών προκειμένου να δημιουργήσουν χώρο για τη χωροθέτηση του καταυλισμού και «υπήρχε πολλή σκόνη παντού εδώ για μέρες. Την εποχή εκείνη είχα συνεχώς σκόνη, ακόμα και μικρά πετραδάκια, μέσα στα αυτιά μου».
Μη ικανοποιητικές εργασίες εκκαθάρισης
Τρία άτομα που παραχώρησαν συνέντευξη τον Νοέμβριο ανέφεραν ότι οι αρχές τούς ανάγκασαν να μεταφερθούν στον καταυλισμό μετά τις πυρκαγιές στον καταυλισμό της Μόριας απειλώντας ότι η κυβέρνηση θα σταματήσει τις αιτήσεις ασύλου τους σε περίπτωση άρνησης. Και οι τρεις βρήκαν κατάλοιπα πυρομαχικών από τότε που μετακόμισαν στο Μαυροβούνι τον Σεπτέμβριο και παρείχαν τις σχετικές φωτογραφίες στη Human Rights Watch. Όλοι ανέφεραν ότι μετά την εγκατάστασή τους στον χώρο είδαν τον ελληνικό στρατό να πραγματοποιεί εργασίες εκκαθάρισης χωρίς προστατευτικό εξοπλισμό και μοιράστηκαν βιντεοσκοπημένο υλικό των εργασιών αυτών με τη Human Rights Watch.
Στο βιντεοσκοπημένο υλικό και στις φωτογραφίες διακρίνονται ευκρινώς τα αντίσκηνα του καταυλισμού και οι μετανάστες, επιβεβαιώνοντας ότι ορισμένες δραστηριότητες εκκαθάρισης έλαβαν χώρα όταν ήδη διέμεναν άνθρωποι εκεί. Ένας Σύρος άνδρας, η σύζυγος του οποίου είναι εννέα μηνών έγκυος στο πρώτο τους παιδί, είπε ότι μετά την εγκατάστασή τους στον καταυλισμό είδε τον στρατό να εντοπίζει και να απομακρύνει τουλάχιστον ένα περίβλημα φυσιγγίου. Ένας άλλος διαμένων στον καταυλισμό είπε ότι από τότε που έφτασε εκεί έχει εντοπίσει πολλές σφαίρες στο έδαφος αλλά οι «αρχές δεν μας έχουν πει τι να κάνουμε αν βρούμε σφαίρες ή άλλα είδη πυρομαχικών».
Η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη
Δύο μέλη ιατρικού προσωπικού από ομάδα που παρέχει υγειονομική περίθαλψη στον καταυλισμό του Μαυροβουνίου δήλωσαν στις 10 Νοεμβρίου ότι, από τότε που έφτασαν στον καταυλισμό τον Οκτώβριο, δεν είχαν ακούσει τίποτα για πιθανή έκθεση σε μόλυβδο. Και οι δύο είπαν ότι ο καταυλισμός είχε «αξιοπρεπείς υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης¨, αν λάβει κανείς υπόψη ότι πρόκειται για προσωρινή δομή, αλλά ότι στο εργαστήριο εντός του καταυλισμού δεν υπάρχει η δυνατότητα να διενεργούνται αιματολογικές εξετάσεις για επίπεδα μολύβδου. Και οι δύο είπαν ότι λόγω της φύσης των συμπτωμάτων δηλητηρίασης από μόλυβδο, τα οποία ταυτίζονται επίσης με συμπτώματα άλλων ασθενειών, θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να διαγνωστούν πιθανά περιστατικά χωρίς αιματολογικές εξετάσεις.
Τόσο το ιατρικό προσωπικό όσο και ένας γιατρός που είχε εργαστεί προηγουμένως στον καταυλισμό είπαν ότι ήταν πολύ δύσκολο για τους διαμένοντες στον καταυλισμό να επισκεφθούν το νοσοκομείο λόγω των περιορισμών μετακίνησης που σχετίζονται με την Covid-19.
Παραλληλισμοί με το περιστατικό στο Κόσοβο
Δεν είναι η πρώτη φορά που άνθρωποι οι οποίοι ζουν σε καταυλισμό κινδυνεύουν να δηλητηριαστούν από μόλυβδο. Για περισσότερο από μια δεκαετία μετά το τέλος του πολέμου στο Κοσσυφοπέδιο το 1999 περίπου 600 Ρομά, Ασκάλι και μέλη της αιγυπτιακής μειονότητας των Βαλκανίων ζούσαν σε καταυλισμούς εκτοπισμένων ατόμων υπό τη διαχείριση του ΟΗΕ. Οι καταυλισμοί χωροθετήθηκαν σε εδάφη μολυσμένα από μόλυβδο προερχόμενο από παρακείμενο βιομηχανικό ορυχείο. Το 2016 μία Συμβουλευτική Επιτροπή για τα ανθρώπινα δικαιώματα των Ηνωμένων Εθνών διαπίστωσε ότι η αποστολή των Ηνωμένων Εθνών στο Κοσσυφοπέδιο (η Αποστολή των Ηνωμένων Εθνών για προσωρινή διοίκηση στο Κοσσυφοπέδιο, UNMIK) είχε παραβιάσει τα δικαιώματα των πληγέντων ανθρώπων στη ζωή και την υγεία. Η Human Rights Watch κατέγραψε ότι οι διαμένοντες στον καταυλισμό αντιμετώπιζαν διαρκείς επιπτώσεις στην υγεία τους και εξακολουθούν να αναμένουν αποζημίωση και υγειονομική και εκπαιδευτική υποστήριξη για τους ίδιους και τις οικογένειές τους, επτά χρόνια μετά το κλείσιμο του τελευταίου καταυλισμού το 2013.
Διεθνείς νομικές υποχρεώσεις
Το διεθνές δίκαιο υποχρεώνει τα κράτη να σέβονται, να προστατεύουν και να πραγματώνουν το δικαίωμα στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο υγείας. Η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα, η οποία παρακολουθεί τη συμμόρφωση των κυβερνήσεων με το Διεθνές Σύμφωνο για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα, στη Γενική Παρατήρηση 14 σχετικά με το δικαίωμα στην υγεία, έχει ερμηνεύσει το σύμφωνο ώστε να περιλαμβάνει τα εξής:
[Tην ]απαίτηση για [...] την πρόληψη και τη μείωση της έκθεσης του πληθυσμού σε επιβλαβείς ουσίες, όπως η ακτινοβολία και οι επιβλαβείς χημικές ουσίες ή άλλες επιβλαβείς περιβαλλοντικές συνθήκες, οι οποίες έχουν άμεσο ή έμμεσο αντίκτυπο στην ανθρώπινη υγεία.
Το δικαίωμα στην υγεία περιλαμβάνει το δικαίωμα σε υγιές φυσικό περιβάλλον. Το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον, το οποίο κατοχυρώνεται επίσης στο Ελληνικό Σύνταγμα, συνεπάγεται την υποχρέωση «πρόληψης των απειλών κατά της υγείας από μη ασφαλείς και τοξικές συνθήκες υδάτων».
Ο ειδικός εισηγητής των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις Αρχές-Πλαίσιο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και το Περιβάλλον, οι οποίες ερμηνεύουν το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον, τονίζει την ανάγκη «πρόσβασης του κοινού σε περιβαλλοντικές πληροφορίες μέσω της συλλογής και διάδοσης πληροφοριών και της παροχής οικονομικά προσιτής, αποτελεσματικής και έγκαιρης πρόσβασης σε πληροφορίες σε οποιοδήποτε πρόσωπο κατόπιν αιτήματος». Η Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Παιδιού, το όργανο της συνθήκης που παρακολουθεί την τήρηση της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, στην οποία η Ελλάδα είναι συμβαλλόμενο μέρος, όταν περιγράφει το δικαίωμα του παιδιού να απολαμβάνει το υψηλότερο δυνατό επίπεδο υγείας, καλεί τα κράτη να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα για την καταπολέμηση των ασθενειών και του υποσιτισμού... λαμβάνοντας υπόψη τους κινδύνους της περιβαλλοντικής ρύπανσης».
Οι αρμοδιότητες της Βουλής των Ελλήνων και της Ευρωπαϊκής Ενωσης
Οι βουλευτές οφείλουν να δώσουν προσοχή στις ανησυχίες περί ενδεχόμενης μόλυνσης από μόλυβδο στον καταυλισμό στο Μαυροβούνι και να αξιολογήσουν τη συμμόρφωση της ελληνικής κυβέρνησης με τις υποχρεώσεις της στο πλαίσιο του εθνικού, ευρωπαϊκού και διεθνούς δικαίου για την πραγμάτωση των δικαιωμάτων στην υγεία και το υγιές περιβάλλον. Θα μπορούσαν να διενεργήσουν ακρόαση ή να πραγματοποιήσουν έρευνα προκειμένου να διαπιστωθεί ποιοι κυβερνητικοί υπάλληλοι συμμετείχαν στην έγκριση της τοποθεσίας, σε ποιο βαθμό γνώριζαν ή όφειλαν να γνωρίζουν τον κίνδυνο μόλυνσης από μόλυβδο, γιατί αποφάσισαν να εγκαταστήσουν άτομα στον χώρο χωρίς να διενεργήσουν πρώτα πλήρεις ελέγχους στο έδαφος και γιατί, παρά τις πολλαπλές ανησυχίες σχετικά με τη μόλυνση από μόλυβδο που εκφράστηκαν μετά την έναρξη λειτουργίας του καταυλισμού, οι αρχές έδωσαν το πράσινο φως στις κατασκευαστικές εργασίες χωρίς πρώτα να διενεργήσουν ολοκληρωμένους ελέγχους στο έδαφος. Θα πρέπει να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα για να εξασφαλίσουν την απόδοση ευθυνών, εάν αυτό είναι απαραίτητο.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία στηρίζει οικονομικά την Ελλάδα για τη διαχείριση του καταυλισμού και έχει προσωπικό της επί τόπου, καθώς και οι φορείς της ΕΕ, της Frontex και της EASO θα πρέπει να προτρέψουν τις ελληνικές αρχές να διενεργήσουν διεξοδικούς ελέγχους για μόλυβδο και να δημοσιοποιήσουν το σχέδιο ελέγχων και τα αποτελέσματα.
Η Human Rights Watch και άλλες μη κυβερνητικές ομάδες έχουν προειδοποιήσει από καιρό τους Ευρωπαίους ηγέτες σχετικά με τις ολέθριες συνθήκες στους νησιωτικούς καταυλισμούς, γνωστοί και ως χοτ σποτ. Αυτές έχουν επιδεινωθεί από την πολιτική γεωγραφικού περιορισμού των ελληνικών αρχών, η οποία έχει εμποδίσει τις μετεγκαταστάσεις στην ηπειρωτική χώρα. Επί σειρά ετών, οι διαμένοντες συνωστίζονταν σε υπερπλήρη, ανεπαρκή αντίσκηνα, με περιορισμένη πρόσβαση σε τρόφιμα, νερό, αποχέτευση και υγειονομική περίθαλψη, συμπεριλαμβανομένης της περιόδου της πανδημίας και παρά τον κίνδυνο της Covid-19. Η ΕΕ και η Ελλάδα οφείλουν να επανεξετάσουν εκ βάθρων τη θεώρηση των ελληνικών νησιών ως χοτ σποτ και να τερματίσουν πολιτικές που οδηγούν στον γεωγραφικό περιορισμό χιλιάδων μεταναστών και αιτούντων άσυλο σε ακατάλληλες και, εν προκειμένω, δυνητικά επικίνδυνες εγκαταστάσεις.
